Tác động của AI và công nghệ mới đến năng suất lao động: Liệu AI có thực sự tạo ra bước nhảy vọt về năng suất trong ngắn hạn?

Bạn có bao giờ tự hỏi liệu ChatGPT có thực sự giúp bạn làm việc nhanh hơn, hay chỉ là tạo ra nhiều công việc khác? Trong khi toàn thế giới đang chứng kiến làn sóng AI bùng nổ, một câu hỏi căn bản vẫn treo lơ lửng: AI có thực sự tạo ra bước nhảy vọt về năng suất như chúng ta kỳ vọng, hay đây chỉ là một "ảo tượng công nghệ" khác?

Con số ấn tượng vs. Thực tế "nghiệt ngã"

Những lời hứa hẹn lớn lao

Theo nghiên cứu của McKinsey & Company, AI làm tăng năng suất kinh doanh dự kiến từ 2,6 nghìn tỷ USD đến 4,4 nghìn tỷ USD mỗi năm. Goldman Sachs còn đưa ra dự báo táo bạo hơn: việc ứng dụng AI có thể giúp tăng năng suất lao động và thúc đẩy GDP toàn cầu tăng 7% mỗi năm trong vòng 10 năm.

Bằng chứng thực tế: Công ty nghiên cứu PwC cho thấy các lĩnh vực có nhiều khả năng sử dụng AI, như tài chính hoặc khoa học máy tính, ghi nhận mức tăng trưởng năng suất lao động cao hơn gấp gần 5 lần.

Nhưng thực tế có "ngọt ngào" như vậy?

Tuy nhiên, một báo cáo nghiên cứu mới đây có tên "The Productivity Paradox of Generative AI" đăng tải trên ArXiv lại cho thấy một bức tranh khác. Trong khảo sát trên hơn 7.000 lao động tri thức, những người sử dụng AI tạo sinh ở mức độ cao thực sự giảm được trung bình 3,6 giờ mỗi tuần cho việc xử lý email (tương đương 31%), nhưng điều đáng chú ý là các công việc mang tính cộng tác thì hầu như không thay đổi. Nghịch lý xuất hiện khi nếu ai cũng giao phó việc trả lời email cho ChatGPT, số lượng email trong hộp thư có thể tăng lên đáng kể, từ đó làm mất đi hiệu suất ban đầu mà AI mang lại.

Câu chuyện thực tế từ thị trường lao động

AI Agent - "Nhân viên ảo" đang đến

Các ông lớn công nghệ đang phát ra những tín hiệu rõ ràng về sự thay đổi sắp tới. Theo báo cáo tài chính Q4/2024, Salesforce đã tuyên bố không tuyển thêm bất kỳ kỹ sư phần mềm nào trong 2025 do năng suất công việc đang tăng đáng kể nhờ AI. Trong buổi phỏng vấn với Bloomberg tháng 1/2025, CEO Meta Mark Zuckerberg cho biết AI ngày càng mạnh mẽ và có khả năng cao sẽ thực hiện được công việc của kỹ sư cấp trung trong công ty ngay năm nay. Đồng thời, tại hội nghị OpenAI DevDay, CEO Sam Altman dự đoán đội ngũ nhân viên ảo sẽ gia nhập lực lượng lao động sớm nhất trong năm này, đánh dấu một bước ngoặt lớn trong cách thức tổ chức lao động.

Câu chuyện thực tế từ Việt Nam: Anh Tuấn, 29 tuổi, làm việc tại một công ty fintech ở Hà Nội, chia sẻ: "Công ty chúng tôi đã triển khai AI chatbot xử lý 80% câu hỏi khách hàng. Ban đầu tôi lo sẽ mất việc, nhưng giờ tôi được chuyển sang phân tích dữ liệu khách hàng và thu nhập tăng 40%. Quan trọng là phải học cách làm việc với AI, không chống lại nó."

Tác động "sóng thần" đến thị trường lao động

Giám đốc điều hành Quỹ tiền tệ quốc tế (IMF) Kristalina Georgieva đã sử dụng một ẩn dụ mạnh mẽ khi cho biết AI đang tấn công thị trường lao động toàn cầu "như một cơn sóng thần". Các con số thống kê cho thấy quy mô tác động khủng khiếp này: 40% việc làm toàn cầu có thể bị ảnh hưởng bởi AI, trong đó 60% ở các nền kinh tế tiên tiến sẽ chịu tác động trực tiếp. Theo dự báo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới, 85 triệu việc làm có thể biến mất đến năm 2025, tạo nên một cuộc cách mạng lao động chưa từng có trong lịch sử nhân loại.

Tình hình tại Việt Nam: Cơ hội hay thách thức?

Thống kê đáng báo động

Theo nghiên cứu của Cisco và Oxford Economics, một thực tế đáng lo ngại đang chờ đợi Việt Nam: khoảng 7,5 triệu người sẽ mất việc làm hoặc phải thay đổi công việc vào năm 2028, tương ứng với 13,8% tổng lực lượng lao động của cả nước. Trong đó, ngành nông nghiệp sẽ chịu tác động nặng nề nhất với 6,6 triệu lao động dư thừa (chiếm 17,1% lực lượng lao động), tiếp theo là ngành sản xuất với 1,3 triệu việc làm được thay thế (13,2% lực lượng lao động). Những con số này cho thấy quy mô chuyển đổi mà Việt Nam sẽ phải đối mặt trong vòng vài năm tới.

Điểm sáng trong bức tranh ảm đạm

Tuy nhiên, không phải tất cả đều là tin xấu. Riêng tại Việt Nam, lĩnh vực AI tạo sinh dự kiến sẽ đóng góp cho nền kinh tế số tới 14.000 tỷ đồng vào năm 2030, theo báo cáo của Bộ Thông tin và Truyền thông. Đặc biệt, Việt Nam có một lợi thế đặc biệt khi dẫn đầu khảo sát toàn cầu với 91% người dân bày tỏ sự hứng thú với công nghệ AI - tỷ lệ cao nhất so với các thị trường khác được nghiên cứu theo Finastra Financial Services, thể hiện sự sẵn sàng và khát khao học hỏi của người Việt trước công nghệ mới.

Ví dụ thành công: Gần đây, Liên minh phát triển nguồn nhân lực số Việt Nam (AIID) đã ra mắt với sự bắt tay của 17 đơn vị là các trường đại học và doanh nghiệp thuộc lĩnh vực công nghệ, AI, nhằm giúp sinh viên tiếp cận với kiến thức và kỹ năng số thực tế. Điều này cho thấy Việt Nam đang chủ động chuẩn bị cho cuộc cách mạng AI sắp tới.

Nghịch lý năng suất của AI

Bẫy "năng suất ảo" - Ví dụ thực tế đáng suy ngẫm

Một thực tế đáng lo ngại đang diễn ra: năng suất lao động ghi nhận giảm đáng kể trong thập niên vừa qua, dù trí tuệ nhân tạo đã góp phần thay thế các tác vụ lặp lại trong công việc hàng ngày. Tốc độ tăng năng suất lao động tại các nền kinh tế phát triển đã giảm từ khoảng 2% mỗi năm trong thập niên 1990 xuống chỉ còn khoảng 0,8% hiện nay.

Ví dụ cụ thể: Trong ngành thiết kế đồ họa, nhiều designer hiện tại có thể tạo ra 10 poster trong một ngày nhờ AI, so với 2-3 poster trước đây. Tuy nhiên, vì AI tạo ra quá nhiều lựa chọn, khách hàng bây giờ yêu cầu xem 20-30 mẫu thay vì 5 mẫu như trước, khiến tổng thời gian làm việc không giảm mà còn tăng lên. Điều đáng buồn hơn là một nhà khoa học ngày nay tạo ra ít ý tưởng đột phá hơn so với người tiền nhiệm vào thập niên 1960, tính theo mỗi USD đầu tư, cho thấy có một điều gì đó không ổn trong cách chúng ta áp dụng công nghệ.